99 центтик ананастын глобалдык рынок керемети
Менин жергиликтүү азык-түлүк дүкөнүм жылына бир нече жолу 99 центтен бүтүн, жаңы ананастарды жарнамалайт. Сиздин дүкөнүңүз да балким ошентет. Аны ар бир көргөн сайын адамзаттын өнүгүүсүнө таң калбай койо албайм.
Ананас жаңы нерсе эмес. Аны биринчи жолу миңдеген жылдар мурун Түштүк жана Борбордук Америкада майя жана ацтек элдери өстүрүп башташкан. Таино б.з. 250-жылы Кариб деңизине көчүп барганда ананас алып келишкен. Европалыктар менен түндүк америкалыктар колониялаштырууга жана эгин менен ашканалардын глобалдык соодасына шарт түзгөн Колумбия биржасына чейин бул алтын даамды татып көрүшкөн эмес. Ошол эле кыска убакытта Жаңы Дүйнөнүн тамак-аштары Европа элдерине жеткирилген жана алар жаңылыктарды толугу менен кабыл алышкан, анын башкача болушун элестетүү кыйын болчу: ирландиялыктар алгачкы жолу картошкалуу болушса, италиялыктар алгачкы жолу помидорлуу болушкан.
Ананастар биринчи жолу Европага жана Түндүк Америкага импорттолгондо абдан кымбат болгон. Кариб деңизинен муздаткычсыз жеткирилген жана бат эле эскирип, бузулуп кеткен. Бир ананастын баасы (азыркы доллар менен алганда) 8000 долларга чейин жеткен.
Ананастар көбүнчө саатына ижарага берилген, алар ошончолук сейрек, кымбат жана баалуу болгон. Алар кадырлуу адамдарга белек катары берилген, шаан-шөкөттүү кечелердин же башка иш-чаралардын борбордук бөлүгү катары колдонулган жана коноктор экзотика көрүп суктанышкан. Адамдар ананасты мартабасын көрсөтүү үчүн жанында алып жүрүшкөн же алардан татаал формаларды жасашкан. Алар жегенге абдан баалуу болгон. Көп жолу ижарага берилип, мөмөсү бышып эзилгенде гана кимдир бирөө чындап аны татып көрө алган.
Көп өтпөстөн ал байлыктын жана шаан-шөкөттүн белгисине айланып, идиш-аякта, кездемелерде, эмеректерде жана архитектурада ананас мотивдери колдонула баштаган. Дасторкондогу ананас үй ээсинин акчасын аябаганын көрсөткөндүктөн, анын өзгөчө формасы конокторго арналган буюмдарда (эмеректердин буттарында, кол сүлгүлөрдө, шам чырактарда, эшиктерде) пайда болуп, жакшы сыйдын белгисине айланган.
Жакшы жетиле элек мөмөлөрдү жактыргандар экватордук плантацияга жакын жерлерде туруктуураак формада сакталган ананас азыктарын тата алышкан. Кристаллдашкан же кургатылган ананас жана ананастан жасалган ичимдиктер орто класстын ашпозчу китептерине кире баштаган.
Климаты мелүүн Европада ананас өстүрүү чыныгы айыл чарбага караганда, көбүрөөк элиталык хобби болгон. Алгачкы аракеттер бир сезондо бир ууч ананас алуу үчүн эбегейсиз эмгекти жана чыгымды талап кылган. 1723-жылы Челси бакчасында биринчи үлгүлөрдү өндүрүү үчүн мештер менен жылытылган эбегейсиз күнөсканалар колдонулган. Версальдагы сарай багбандары аны он жылдан кийин өстүрө алышкан. Кийинки 70 жылдын ичинде ар кайсы англис аристократтары өздөрүнүн айыл жерлеринде айнектен жасалып, жылытылган «ананас бактарын» курушкан, бирок алардын көпчүлүгү мөмө-жемиштерди өстүрүүдө чоң ийгиликке жете алган эмес.
Ананас өндүрүү 18-кылымдын башында ал кезде Улуу Британиянын карамагында болгон Ямайка плантацияларына көчкөн, ал жерде кулчулукка кабылган африкалыктар өтө ырайымсыз шарттарда мөмө-жемиштерди өстүрүп, жыйнашкан.
Ишкана деңгээлиндеги өндүрүш Гавайиде да ийгиликтүү болгон, ошондой эле Гавайинин жергиликтүү жашоочуларынан алынган арзаныраак жер жана жумушчу күчүнүн эсебинен өндүрүш чыгымдары да төмөн болгон. Экспортко мөмөлөрдү өстүрүп, жыйноо үчүн Европадан жана Азиядан иммигранттар көчүп барышкан.
Ананас башка кээ бир мөмө-жемиштер сыяктуу терилгенден кийин бышып жетилип, даамына кирбейт жана (башка жакка жеткирүү үчүн) көк бойдон жыйнап алуу даамынын начарлашына алып келет. Жеткирүү аралыгынын жакыныраак болушу негизги рынокторго мөмө-жемиштердин көбүрөөк бөлүгүнүн сатууга ылайыктуу абалда жетишине шарт түзгөн, бул Гавайи сыяктуу кээ бир аймактарга кошумча атаандаштык артыкчылыгын берген.
19-кылымдын аягында консервалоонун алдыңкы технологиясын ананас өскөн жерге кимдир бирөө алып барышы керек болчу. Буга бир нече фирма аракет кылган. Аягында ананастарды көп бузулбастан, дээрлик жаңы бойдон жеткирүү мүмкүнчүлүгү түзүлгөн. Бирок АКШнын Гавайи товарларына болгон жогору тарифтери консерва заводдорунун пайда көрүшүнө жол берген эмес. Ошентип пионер фирмалар биринин артынан экинчиси жабылган.
1898-жылы АКШ Гавайини басып алган жана көп өтпөй ал жерге Джеймс Доул аттуу 22 жаштагы ишкер барган. Ал ананас өстүрүүдө ийгиликтүү болгон, бирок андай шарттарда ийгиликсиз болуу кыйын болчу. Анын «ананас падышасына» айланышына ананасты тазалоону жана иштетүүнү механизациялаштыруу (анын машиналары бир мүнөттө болжол менен 100 ананас даярдай алган) жана АКШ менен соода-сатык мамилелеринин мурдакыларга караганда жагымдуураак болушу себеп болгон.
Кыска убакыттын ичинде рынокто (анын ичинде ананас маркетингинде) Гавайи ушунчалык үстөмдүккө ээ болгондуктан, учурда биз «ичинде ананасы бар» нерселерди кыскача «гавайилик» деп атайбыз. Өнүгүүнүн туу чокусуна жеткенде Гавайи дүйнөдөгү ананастын 80 пайызын камсыз кылган, азыр болсо бул 10 пайызга жетпейт. Dole Food компаниясы дүйнөдөгү эң ири ананас өндүрүүчүлөрдүн бири бойдон калууда, бирок алгачкы плантация ананастарга арналган туристтик жайга айланган. Ал туризм эң алдыңкы тармакты түзгөн штатта туристтердин саны боюнча экинчи орунду ээлейт, биринчи орунда болсо Перл-Харбордогу Экинчи дүйнөлүк согуш эстелиги турат.
Акыркы 20 жылда ананас өндүрүшү мыкты климат менен төмөн чыгымды керектүү деңгээлде айкалыштырган аймактарга көчтү: Коста-Рика, Индонезия, Тайланд жана Филиппин мамлекети. Плантациялардагы эмгек акы кээ бирөөлөргө аз сезилгени менен, ананастарды өстүрүү жана кайра иштетүү жумуштары аны кабыл алгандар үчүн эң жакшы вариант болуп саналат (колония жана кулчулук шартында, ананас мөмөлөрү акылга сыйбай турган даражада канчалаган эсе кымбат болгон кезден жогору).
Ананас соодасы учурда абдан индустриалдашкан. Түшүм жыйноого бир жума калганда, бышкан банандар бөлүп чыгарган заттар сыяктуу, мөмө-жемиштерди бышып жетилте турган химиялык заттар кошулат. Кемелердеги, учактардагы жана жүк ташуучу унаалардагы муздаткыч жүк ташуучу контейнерлер ананастарды эң төмөн бузулуу жана чирүү жоготуулары менен, бүтүн жаңы бойдон дүйнө жүзүнө жеткирүү мүмкүнчүлүгүн берет. Азык-түлүк дүкөндөрүндө бүтүн жаңы ананастар, өзөгү тазаланып, даярдалган ананастар жана анын консерваланган жана кургатылган сорттору сатылат. Эгер сиз бүгүн ананастын даамын таткыңыз келсе, дүйнөнүн дээрлик бардык жеринен аны бир доллардан төмөнүрөөк баага ала аласыз.
Бир кездерде ананас кымбат баалуу товар болсо, (өндүрүш процессинин өнүгүшү, адистешүү жана ананас өстүрүүнүн белгилүү артыкчылыктары бар аймактарга көчүшү сыяктуу себептердин айкалышынан улам) учурда дээрлик бардык адамдарга жеткиликтүү болуп калды. Өткөн кылымдардын эң белгилүү люкс товарлары көнүмүш жана жеткиликтүү болуп калганда, биз ар дайым адистешүүгө жана рыноктук инновацияларга ыраазычылык билдиришибиз керек.
Бул макала «Creative Commons Attribution 4.0» эл аралык лицензиясынын негизинде Лаура Уильямс жана Америка экономикалык изилдөөлөр институту тарабынан тартууланды. Түп нускасын бул жерден таба аласыз.