Komuniteti i EFI-së është i pikëlluar nga vdekja e James Gwartney, autori kryesor i librit “Ekonomiksi i mendimit praktik” dhe bashkautor i Raportit të Lirisë Ekonomike të Botës. Jim, Profesor Emeritus në Florida States University, ishte mishërimi i shprehjes “zotëri dhe dijetar”. Karriera e tij iu kushtua rritjes së të kuptuarit të ekonomisë në të gjitha nivelet.   Jim ishte një mbështetës i vendosur i EFI-së dhe misionit tonë për të përmirësuar arsimimin dhe edukimin ekonomik. Ne jemi të nderuar të kontribuojmë në trashëgiminë e tij, duke shpërndarë botimet në 9 gjuhë të librit “Ekonomiksi i mendimit praktik” përmes partnerëve tanë vendorë në të gjithë Evropën Lindore dhe Azinë Qendrore. Falë bujarisë së autorëve të tij, libri mund të shkarkohet falas nga econfun.org; është një lexim i rekomanduar për studentët që regjistrohen në Olimpiadën vjetore të Ekonomisë dhe përbën bazën e Paketës së mjeteve të mësuesve të EFI-së. Ne u jemi mirënjohës bashkautorëve, profesorëve Joe Calhoun dhe Tawni Hunt Ferrarini për mbështetjen e tyre të vazhdueshme.

Kemi kënaqësinë të ndajmë këtë dedikim të shkruar nga kolegu Bob Lawson, të publikuar nga American Institute of Economic Research.

Në përkujtim të James Gwartney, 1940-2024

James (Jim) Gwartney, 83 vjeç, vdiq paqësisht në shtëpinë e tij në Tallahassee, Florida më 7 janar 2024. Gwartney ishte profesor i ekonomiksit në Florida State University (FSU) për 53 vjet. Ai do të mbahet mend si një studiues i mençur, pedagog ekonomik dhe intelektual publik.

Gwartney lindi në zonën rurale të Kansasit dhe punoi në fermën e familjes së tij; arsimimi i tij i hershëm u zhvillua në një shkollë me një dhomë. Në vitet e mëvonshme, ai do të thoshte se pasioni i tij për mësimdhënien filloi atje, sepse nga studentët më të mëdhenj pritej të ndihmonin në mësimdhënien e më të vegjëlve. Më pas ai ndoqi Ottawa University në Kansas, ku studioi nën mësimdhënien e guvernatorit të ardhshëm të Federal Reserve, Wayne Angell.

Ai fitoi doktoraturën në University of Washington duke shkruar disertacionin e tij mbi ekonomiksin e diskriminimit në tregun e punës, gjë që çoi në publikimin e tij të parë në prestigjiozen American Economic Review. Në Uashington, Jim mori kurse të shumta nga laureati i ardhshëm i Çmimit Nobel, Douglass North, dhe interesimi i tij për ekonominë institucionale filloi në këtë kohë. Ai e mësoi mikroekonomiksin nga të mëdhenj si Walter Oi (i cili ishte i verbër dhe kështu do të bëhej frymëzim për Jim në vitet e mëvonshme) dhe Yoram Barzel, dhe mori një kurs në ekonomiksin e zgjedhjes publike nga Tom Borcherding, i cili kishte qenë student i laureatit të ardhshëm të Çmimit Nobel, James Buchanan.

Pas diplomimit, Jim u punësua në vitin 1969 si profesor në Florida State University në Tallahassee, ku qëndroi deri në daljen në pension në vitin 2022. Në vitet e para, Jim punoi shumë duke botuar në revista të shumta kryesore, duke fituar kështu postin dhe ngritjet e tij në detyrë. Edhe pse ai do të mbahet mend më shumë për arritjet e tij për publikun, ai vazhdoi të shkruante dhe të botonte në revista shkencore deri në fund të jetës së tij. Trashëgimia e qëndrueshme e Gwartney do të vijë në tri fusha:

Së pari, ai ishte një edukues mjeshtër i ekonomisë. Libri i tij shkollor, Ekonomiksi: Zgjedhja private dhe publike, botuar fillimisht në vitin 1976, së shpejti do të ketë botimin e tij të 18-të. Me të u bashkuan gjatë viteve në këtë përpjekje bashkautorët Richard Stroup, Russell Sobel dhe David Macherson. Një nga temat më të rëndësishme të këtij libri shkollor është se çdo kuptim realist i ekonomisë kërkon që ne të kuptojmë jo vetëm se si mund të dështojnë tregjet, por gjithashtu, duke zbatuar njohuritë e ekonomiksit të zgjedhjes publike, se si mund të dështojnë qeveritë. Ideja e dështimit të qeverive është përhapur ngadalë në shumë, ndonëse jo të gjitha, tekstet e ekonomiksit në treg, por ishte teksti shkollor i Gwartney që e shfaqi atë për herë të parë. Teksti shkollor mbajti gjithashtu një qëndrim kundër pikëpamjes makroekonomike mbizotëruese kejnesiane se ekonomia duhej të drejtohej nga planifikues qendrorë të gjithëdijshëm dhe të gjithëfuqishëm për të qëndruar në rrugën e duhur. Në vitet 1993-94, Gwartney mori leje nga FSU për të dhënë mësim duke përdorur tekstin e tij shkollor në Central European University në Pragë; kjo ishte menjëherë pas rënies së Perdes së Hekurt dhe ai ishte i prirë t’u mësonte ekonomiksin e tregut të lirë studentëve që kishin ardhur nga një sfond me planifikim qendror.

Në vitet e fundit, Gwartney, me bashkautorët Richard Stroup, Dwight Lee, Tawni Farrarini dhe Joseph Calhoun, doli me librin Ekonomiksi i mendimit praktik: Çfarë duhet të dijë secili për pasurinë dhe prosperitetin. Libri dhe materialet mësimore shoqëruese janë krijuar për të qenë një prezantim më i aksesueshëm për ekonomiksin dhe financat personale. Në fund, ai e përfundoi karrierën e tij si drejtor i Qendrës Gus A. Stavros për Avancimin e Ndërmarrjeve Falas dhe Edukimit Ekonomik në FSU, ku punoi për të përmirësuar gjendjen e arsimit ekonomik nga parashkollori deri në klasën 12 në Florida dhe më gjerë.

Së dyti, Gwartney do të mbahet mend si një themelues i Indeksit të Lirisë Ekonomike të Botës (EFW), i cili publikohet nga Fraser Institute i Kanadasë. Indeksi ishte ideja e Rose dhe Milton Friedman dhe themeluesit të Fraser Institute, Michael Walker, të cilët organizuan një seri konferencash duke filluar nga fundi i viteve 1980 për të hetuar mundësinë e krijimit të një matjeje sasiore të lirisë ekonomike sipas vendeve. Gwartney shpesh tregonte historinë se si e mori ftesën për të marrë pjesë në takimin e dytë të tillë në Vankuver në vitin 1988. Ai do ta refuzonte atë (duke menduar me vete: Si mund të *masësh* lirinë ekonomike?) derisa pa se ftesa i vinte nga vetë Milton Friedman, kështu që ai me shpejtësi e pranoi. Pas një takimi të tretë në Banff, Gwartney dhe Walter Block (së bashku me asistentin e tij në atë kohë Robert Lawson) hartuan një plan për të krijuar një indeks të lirisë ekonomike bazuar në një numër të vogël, por të arritshëm, treguesish për një numër të madh vendesh. Prototipet e këtij indeksi u prezantuan në takimin e katërt dhe të gjashtë të serisë dhe produkti përfundimtar u publikua në vitin 1996. Indeksi i EFW është publikuar çdo vit që atëherë dhe tani paraqet një vlerësim të lirisë ekonomike për 165 vende bazuar në dhjetëra tregues.

Indeksi i EFW mbulohet nga një gamë e gjerë mediash çdo vit, dhe zyrtarët qeveritarë shpesh detyrohen t’u përgjigjen pyetjeve të sikletshme nga media se përse liria ekonomike është më e ulët se në vendet e tjera ose pse është në rënie. Indeksi i EFW ka pasur gjithashtu një ndikim të jashtëzakonshëm në qarqet akademike. Deri më sot, mbi 1300 artikuj revistash të rishikuara nga kolegët janë shkruar duke cituar indeksin e EFW, ku shumica kanë konstatuar se liria ekonomike korrespondon me të ardhura më të larta, rritje më të shpejtë dhe një gamë të tërë rezultatesh të dobishme në fusha të tjera si shëndetësia, të drejtat civile dhe paqja.

Në vitin 2009, Gwartney përmblodhi shumë nga puna e tij mbi lirinë ekonomike:

“Gjatë 15 viteve të fundit, ekonomistët janë bërë gjithnjë e më të vetëdijshëm se faktorët institucionalë ushtrojnë një ndikim të fortë si në nivelin ashtu edhe në produktivitetin e investimeve, në shkallën e rritjes ekonomike dhe në ndryshimin e niveleve të të ardhurave midis vendeve. Disa madje argumentojnë se “institucionet sundojnë”. Unë nuk jam i gatshëm ta mbroj atë pozicion, por mendoj se është e qartë se institucionet kanë rëndësi dhe se ato kanë një rëndësi të madhe”.

Së treti, Gwartney do të mbahet mend si një intelektual publik. Siç tregon puna e tij në tekstin shkollor dhe me indeksin e EFW, Gwartney nuk ishte kurrë i kënaqur vetëm me botimin e artikujve në revista për t’i lexuar ekonomistët e tjerë. Ai donte të arrinte publikun e gjerë dhe të ndikonte në politika. Pas kryerjes së një studimi me Randy Holcombe dhe Robert Lawson rreth madhësisë dhe fushëveprimit optimal të qeverisjes për Komitetin e Përbashkët Ekonomik (JEC) të Kongresit në vitin 1998, Gwartney shërbeu si Krye-ekonomist për JEC në vitet 1999-2000. Kjo përvojë çoi në udhëtimin e tij me një ekip të vogël ekonomistësh të orientuar nga tregu i lirë për t’u takuar me Putinin në Rusi me ftesë të këshilltarit të tij ekonomik Andreǐ Illarionov. Mund të jetë e vështirë të mbahet mend tani, por në vitet e para të Putinit në detyrë, ai shihej si mbështetës i reformave liberale të tregut. Në fakt, menjëherë pas vizitës së Gwartney, Rusia uli normën më të lartë të tatimit marxhinal mbi të ardhurat nga nivelet sovjetike deri në 80 për qind në një taksë të sheshtë dhe të ulët prej 13 për qind. Ekonomia e Rusisë fillimisht lulëzoi përpara se Putini të hiqte dorë nga reformat liberale që kishte nisur dhe ta kthente Rusinë në rrugët e saj kleptokratike. Megjithëse një dështim në fund, përvoja e Gwartney në Rusi tregon gatishmërinë e tij të gjatë për të dalë nga Kulla e Fildishtë dhe për të angazhuar në të vërtetë botën e gjerë.

Gwartney ishte anëtar i Mont Pelerin Society. Ai shërbeu si president i Southern Economic Association vitet 2007-2008. Ai kishte një lidhje të gjatë me Association of Private Enterprise Education (APEE). Ai ishte presidenti i APEE, mori çmimin prestigjioz Adam Smith dhe iu dha Çmimi i Shërbimit të APEE-së Clark-Kent-Aronoff (së bashku me gruan e tij, Amy). Për nder të tij u krijua Gwartney Institute, me misionin për të studiuar lirinë ekonomike, drejtësinë sociale dhe lulëzimin njerëzor në kolegjin e tij alma mater Ottawa College në 2018. Pas daljes në pension të tij në 2022, FSU themeloi James and Amy Gwartney Scholarship Endowment (dhuroni këtu).

Jim Gwartney ishte më shumë se një ekonomist i madh. Besimi i tij i qëndrueshëm te Perëndia dhe përkushtimi ndaj Emy, gruas së tij prej 61 vjetësh, ishin shembull për shumë njerëz. Të gjithë ata që e njihnin e dinë se ai ishte një nga njerëzit më të sjellshëm dhe më bujarë që kishin takuar ndonjëherë. Gwartney u përball me sfidat e shumta të jetës me një sasi frymëzuese hiri dhe dinjiteti. Ai i mbijetoi një kanceri kërcënues për jetën në fund të viteve 1970 dhe më pas luftoi me problemet e syve që çuan në verbëri për 30 vitet e fundit të jetës së tij. Pavarësisht të gjithave, ai punonte në rishikimet e teksteve shkollore dhe duke kryer kërkime për lirinë ekonomike deri në ditët e fundit të jetës.